Ông Trần Xuân Ca, giám đốc Bảo tàng tỉnh Yên Bái cho biết: Chúng tôi có thể khẳng định rằng đây là kinh đô Phật giáo lớn nhất Tây Bắc thời nhà Trần. Tại những hố khai quật ở khu vực xã Tân Lĩnh đã phát hiện những hiện vật như lá đề cân, lá đề lệch, đầu rồng ngậm ngọc, chim ưng, thứ đầu đạo... Những hiện vật này thấm đẫm phong cách kiến trúc, mỹ thuật thời nhà Trần. Đặc biệt, tại các hố khai quật dưới chân núi Vua Đen còn phát hiện được hai cột tháp cao 9 tầng, được làm bằng đất nung. Cách hai cột tháp này, các nhà khảo cổ còn phát hiện được những bệ cột đá có chạm trổ hình hoa sen. Điều này cho thấy đã có một ngôi chùa lớn tồn tại dưới chân núi Vua Đen cách đây hàng trăm năm. 

 

Trước đây, tỉnh Yên Bái cùng với các chuyên gia khảo cổ học như Trần Quốc Vượng, Hà Văn Tấn cũng đã tiến hành khai quật khu vực Tân Lĩnh và phát hiện thêm rất nhiều hiện vật chứa đựng thông tin khẳng định đây là Trung tâm Phật giáo lớn nhất thời nhà Trần. Chẳng hạn như bệ đất nung hình hoa sen, các mảnh ngói mũi nhọn... Từ vị trí của những hiện vật phát hiện được nếu đem lập bản đồ sẽ cho thấy rằng: Kinh đô Phật giáo Tây Bắc vẫn còn một di tích duy nhất cùng thời với những ngôi chùa khai quật được là khu đền Hắc Y, Đại Cại. Nếu đem so sánh chất liệu cùng những hoa văn trang trí trên một số hiện vật được phát hiện với di tích Hắc Y, Đại Cại thì thấy có một số điểm tương đồng, như các hình vẽ trên mái ngói, hình rồng ngậm ngọc...

 

Sau lần khai quật đầu năm 2004, đến tháng 10/2004, UBNDBái đã tổ chức ngay một cuộc hội thảo khoa học về khu di tích lịch sử, văn hoá phát hiện được ở Tân Lĩnh. Hội thảo đã đi đến kết luận rằng: “Đây là một quần thể di tích lịch sử, văn hoá khảo cổ học đặc biệt quý hiếm của thời Trần sớm được phát hiện ở vùng miền núi phía tỉnh Yên Bắc nước ta.” Sau hội thảo, công việc khai quật được tiếp tục tiến hành nhằm tạo cơ sở cho việc lập đề án xây dựng, tôn tạo thành khu tham quan du lịch cấp Quốc gia.

 

Cũng theo ông Ca, nếu căn cứ theo “minh văn” (những văn bản khắc trên bia đá hiện còn ở Tân Lĩnh) thì khu vực này có tới 40 tháp nằm trên không gian rộng lớn. Tuy nhiên, qua 6 lần khai quật chúng ta mới chỉ phát hiện được 10 tháp. Sau khi phát hiện, tỉnh Yên Bái sẽ có kế hoạch phục dựng lại.

 

 

 Mặc dù các nhà khảo cổ đã thống nhất ý kiến về một Kinh đô Phật giáo phía Tây Bắc căn cứ vào những hiện vật phát hiện được, tuy nhiên, cũng chính những hiện vật này lại chứa đựng những thông tin mà việc lý giải nó chỉ phụ thuộc vào những suy đoán. Đó là những hiện vật như hình người con gái múa hát, bệ hoa sen bằng đất nung... Những hiện vật này mang dấu ấn của văn hoá Chăm, mà nền văn hoá này lại phồn thịnh ở khu vực phía Nam Việt Nam. Vì thế, sự xuất hiện những hiện vật Chăm ở miền biên viễn phía Bắc đã đặt ra nhiều câu hỏi khó lý giải.

 

Trong số tư liệu của Bảo tàng Yên Bái trích dẫn lại ý kiến của cố GS Trần Quốc Vượng là “ngôi chùa phảng phất văn hoá Chăm”. Sau đó, hàng loạt các giả thiết đã được đặt ra.

 

Ông Nguyễn Xuân Đoán, nguyên giám đốc Trung tâm Văn hoá huyện Lục Yên, đồng thời cũng là người tham gia rất nhiều cuộc khai quật ở Lục Yên cho rằng: Kinh đô Phật giáo có thể được xây dựng vào thời gian Chiêu văn vương Trần Nhật Duật làm Trấn thủ trông coi đạo Đà Giang, thuộc tỉnh Yên Bái ngày nay (1280). Thời gian này, đích thân ông đã dụ hàng được thổ tù đạo Đà Giang là Trịnh Giác Mật. Kinh đô Phật giáo có thể được xây dựng vào thời gian này. Tuy nhiên, có thể trước đó Trần Nhật Duật đã đưa những tù binh nước Chiêm Thành từ phía Nam ra đạo Đà Giang để giam giữ. Ông đã sử dụng những tù binh này vào việc xây dựng đền, chùa, miếu, mạo, vì thế tù binh Chiêm Thành đã chạm trổ những tượng và hình nét hoa văn thấm đẫm phong cách Chăm như những hiện vật mà chúng ta đã phát hiện.

 

Ông Trần Xuân Ca lại cho rằng: Nền văn hoá Chăm phồn thịnh ở phía Nam. Từ trung tâm đó, dấu ấn Chăm lan toả ra các khu vực xung quanh, càng xa trung tâm thì dấu ấn đó càng nhạt dần. Việc phát hiện dấu ấn Chăm ở khu di tích khảo cổ Tân Lĩnh được cho là xa xôi nhất so với trung tâm của nó. Nếu nhìn ở góc độ này thì việc chúng ta thấy phảng phất dấu ấn Chăm trên những hiện vật ở một ngôi chùa miền biên viễn phía Bắc là điều không khó hiểu.