Nỗi nhớ nhà của nàng Kiều

Trong Truyện Kiều có 5 lần Đại thi hào Nguyễn Du tả về nỗi nhớ của Kiều: Lần thứ nhất, Kiều rời nhà từ Bắc Kinh về Lâm Tri cùng Mã Giám Sinh; lần hai, ở lầu Ngưng Bích; lần ba, ở lầu xanh; lần bốn, ở nhà Thúc Sinh và lần thứ năm ở nhà Từ Hải.

Ngoài việc diễn tả đúng tâm trạng của một người con gái xa nhà trong những hoàn cảnh khác nhau, cả 5 lần tả không có một ý nào trùng lặp. Điều càng làm cho người đọc ngạc nhiên, sửng sốt là sự sắp đặt trình tự nỗi nhớ trong các lần tả ấy hợp lý (lô-gic) đến mức chỉ có thể nói được là thiên tài!

Lần thứ nhất Kiều nhớ Kim Trọng rồi mới nhớ đến cha mẹ:

...Dặm khuya ngất lạnh mù khơi

Thấy trăng mà thẹn những lời non sông

Rừng thu từng biếc chen hồng

Nghe chim như nhắc tầm lòng thần hôn...

Lần thứ hai cũng vậy:

...Tưởng người dưới nguyệt chén đồng,

Tin sương luống những rày mong mai chờ

Chân trời góc bể bơ vơ

Tấm son gột rửa bao giờ cho phai

Xót người tựa cửa hôm mai

Quạt nồng áp lạnh những ai đó giờ!...

Nhớ tình nhân trước rồi mới nhớ đến cha mẹ, không phải Kiều coi hiếu nhẹ hơn tình! Thông thường tâm lý chung của mọi người là khi đang nợ ai điều gì đó thì hay nhớ tới điều ấy. Món nợ càng lớn thì nhớ càng thường xuyên. Trong hai trường hợp trên Kiều đối với cha mẹ đã làm tròn chứ hiếu còn đối với Kim Trọng thì chưa vẹn chữ tình. Kiều đang mắc nợ Kim Trọng , một món nợ rất lớn:

Nợ tình chưa trả cho ai

Khối tình mang xuống tuyền đài chưa tan...

Nhưng rồi thời gian xóa dần vết thương lòng - Rất nhiều mối tình đầu dang dở được người trong cuộc nhớ tới suốt đời nhưng càng về sau càng nhạt dần. Riêng đối với Kiều, nàng tin là mối tình của mình có em nó thay lời. Kiều cũng tin là Kim Trọng sau khi hiểu rõ hoàn cảnh của nàng sẽ không trách mà còn thương nàng hơn. Quả vậy, sau việc thù tang trở về không gặp được Kiều, Kim Trọng không hề trách Kiều mà tự trách mình: " Rằng tôi trót quá chân ra/ Để cho đến nỗi trôi hoa dạt bèo". Khi chữ tình đã được thu xếp ổn thỏa thì chữ hiếu được đưa lên hàng đầu. Chính vì vậy từ lần thứ ba trở đi, Nguyễn Du luôn để Kiều nhớ cha mẹ trước rồi mới nhớ đến Kim Trọng, cũng phải, công sinh thành, dưỡng dục lớn lắm còn tình ái chỉ là duyên số tạo nên mà thôi! Cha mẹ không ai thay thế được, tình nhân không người này sẽ có người khác!

Dưới đây là các lần nhớ tiếp theo của Kiều theo thứ tự thời gian:

Lúc ở lầu xanh:

..." Nhớ ơn chín chữ cao sâu

Một ngày một ngã bóng dân tà tà

Dặm ngìn nước thẳm non xa

Biết đâu thân phụ con ra thế này

Sân hòe đôi chút thơ ngây

Trân cam ai kẻ giữ thay việc mình

Nhớ lời nguyện ước ba sinh

Xa xôi ai có thấu tình chăng ai..."

Lúc ở nhà Thúc Sinh:

..."Bóng dâu đã xế ngang đầu

Biết đâu ấm lạnh, biết đâu ngọt bùi

Tóc thề đã chấm ngang vai

Nào lời non nước, nào lời sắt son..."

Lúc ở nhà Từ Hải:

..." Xót thay thung cỗi huyên già

Tấc lòng mong nhớ biết là có nguôi

Chốc đà mười mấy năm giời

Còn ra thì đã da mồi tóc sương

Xót thay chút nghĩa cũ càng

Dầu lìa ngó ý còn vương tơ lòng..."

Ở lầu xanh Kiều còn hơi lo Kim Trọng có thấu hiểu nỗi lòng mình hay không, đến lúc ở nhà Thúc Sinh thì nỗi nhớ Kim Trọng chỉ là một ý nghĩ thoáng qua " Nào lời non nước, nào lời sắt son" . Lúc ở nhà Từ Hải thì Kiều đã xa nhà " Mười mấy năm trời" nên đối với Kim Trọng chữ tình đã biến thành chữ nghĩa và chữ nghĩa ấy sót lại mấy chút cũ càng mà thôi. Tiếp theo hai chữ cũ càng là một câu thơ tuyệt hay " Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng". Hình tượng ngó ý là: ý là những điều dấu kín trong lòng, ngó là ngó sen, sen mới ngó, ngó sen bẻ lìa ra trong lòng có những sợi tơ trắng có thể kéo dài không đứt. Đây là cách chơi chữ Hán, chữ ý ( ) gồm hai bộ phận: Bộ phận trên là chữa âm, phần dướ là chữ tâm, nếu tách phần trên thì còn chữ tâm là lòng ở phía dưới.

Phải có bộ óc siêu phàm mới có sự tinh tế như đã trình bày ở trên. Cách tả tình như trên là một trong những yếu tố khiến Truyện Kiều trở thành cuốn sách độc nhất vô nhị, không tiền tuyệt hâu: Trước chưa hề có mà sau cũng không có./.

Đinh Chí - Giáo viên hưu trí

(Đức Lâm - Đức Thọ - Hà Tĩnh)